کاهش مصرف مواد نگهدارنده شیمیایی
در دنیای امروز، آگاهی مصرفکنندگان درباره سلامت مواد غذایی بیش از هر زمان دیگری افزایش یافته است. یکی از نگرانیهای اصلی مردم، وجود مواد نگهدارنده شیمیایی در محصولات خوراکی است. این ترکیبات اگرچه باعث افزایش ماندگاری مواد غذایی میشوند، اما مصرف طولانیمدت آنها میتواند اثرات منفی بر سلامت انسان داشته باشد.
در این میان، فناوریهای نوین بسته بندی به کمک تولیدکنندگان آمدهاند تا بدون نیاز به استفاده زیاد از مواد شیمیایی، ماندگاری و ایمنی محصولات را حفظ کنند.
در این مقاله از بند و بس، به بررسی روشهای مؤثر برای کاهش مصرف مواد نگهدارنده شیمیایی در صنایع غذایی میپردازیم و نقش مهم دستگاههای بسته بندی صنعتی را در این زمینه بررسی میکنیم.
چرا مواد نگهدارنده شیمیایی استفاده میشوند؟
مواد نگهدارنده شیمیایی به منظور جلوگیری از فساد مواد غذایی، رشد باکتریها، کپکها و قارچها به محصولات افزوده میشوند. این ترکیبات در ظاهر بیضرر به نظر میرسند، اما استفاده بیش از حد آنها میتواند منجر به مشکلاتی مانند:
- آلرژی و حساسیتهای غذایی
- اختلال در عملکرد کبد و کلیه
- افزایش احتمال بروز بیماریهای گوارشی
- تأثیر منفی بر سیستم ایمنی بدن
بنابراین، کاهش مصرف مواد نگهدارنده شیمیایی یا حذف این مواد یکی از اولویتهای اصلی صنعت بسته بندی و فرآوری مواد غذایی در دهه اخیر شده است.
نقش بسته بندی در حفظ ماندگاری و کاهش مصرف مواد نگهدارنده شیمیایی
بستهبندی تنها وسیلهای برای محافظت فیزیکی از محصول نیست؛ بلکه نقشی اساسی در کنترل عوامل فسادزا مانند اکسیژن، رطوبت، نور و میکروارگانیسمها دارد.
با استفاده از فناوریهای نوین بسته بندی، میتوان محیط داخل بسته را به گونهای تنظیم کرد که رشد باکتریها و قارچها بدون نیاز به افزودن مواد شیمیایی کاهش یابد.
برخی از روشهای مهم در این زمینه عبارتاند از:
۱. بسته بندی وکیوم
در این روش، هوای داخل بسته قبل از دوخت کامل، بهطور کامل تخلیه میشود. نبود اکسیژن موجب میشود رشد میکروارگانیسمهای هوازی متوقف گردد.
مزایای کاهش مواد نگهدارنده
- حذف کامل اکسیژن و کاهش رشد باکتریها
- حفظ رنگ، بو و طعم طبیعی مواد غذایی
- افزایش ماندگاری تا ۳ برابر
- عدم نیاز به افزودن نگهدارنده شیمیایی
کاربردها و زمینههای استفاده
- صنایع گوشتی: بسته بندی گوشت قرمز، مرغ و سوسیس و کالباس برای افزایش ماندگاری در یخچال
- محصولات دریایی: حفظ تازگی و جلوگیری از بوی نامطبوع در ماهی، میگو و سایر آبزیان
- خشکبار و دانهها: حفظ عطر و طعم آجیل، بادام، گردو و پسته
- قهوه و پودرها: جلوگیری از اکسید شدن قهوه و حفظ طعم طبیعی آن
- پنیر و لبنیات: جلوگیری از کپکزدگی و فساد زودرس
دستگاههای وکیوم تک کابین، دو کابین و اتوماتیک ارائهشده در مجموعه بند و بس، بهترین گزینه برای این نوع بسته بندی هستند.
۲. بسته بندی در اتمسفر اصلاحشده (MAP)
در این روش، ترکیب گازهای داخل بسته (نیتروژن، دیاکسیدکربن و اکسیژن) بهصورت دقیق تنظیم میشود تا محیطی ایجاد گردد که رشد میکروبها را کند کند.
مزایا:
- کاهش نیاز به مواد نگهدارنده شیمیایی
- حفظ رنگ و تازگی محصول
- جلوگیری از تغییر طعم و بافت
- افزایش ماندگاری محصولات تازه
کاربردها و زمینههای استفاده
- سبزیجات و میوههای تازه: جلوگیری از زرد شدن، پژمردگی و کپکزدگی
- نان و شیرینی: حفظ نرمی و جلوگیری از کپک در محصولات نانوایی
- گوشت و ماهی: حفظ رنگ طبیعی و جلوگیری از اکسید شدن چربیها
- محصولات لبنی تازه: مانند پنیر، دوغ و کره با ماندگاری طولانیتر
۳. بسته بندی چندلایه و مقاوم در برابر نفوذ
این بسته بندی از ترکیب چند لایه مواد مانند PET، PE، AL و PA ساخته میشود که مانع نفوذ هوا، نور و رطوبت به داخل محصول میگردد.
مزایا:
- جلوگیری از اکسید شدن و فساد
- افزایش ماندگاری بدون افزودنی
- حفظ طعم، رنگ و عطر طبیعی مواد غذایی
کاربردها و زمینههای استفاده
- لبنیات: انواع پنیر، کره و ماست بستهبندیشده
- پودرها و نوشیدنیهای فوری: قهوه، شیرخشک، پودر کاکائو
- سسها و مواد نیمهجامد: سس گوجه، سس مایونز، رب و کنسروها
- غلات و آرد: محافظت از رطوبت و جلوگیری از حشرهزدگی
۴. بسته بندی حرارتی و استریلیزه
در این روش، محصول بعد از بستهبندی تا دمای مشخصی حرارت داده میشود تا تمام میکروارگانیسمها نابود شوند. این کار باعث افزایش ماندگاری طبیعی بدون نیاز به مواد شیمیایی میشود.
مزایای کلیدی:
- نابودی کامل باکتریها و کپکها
- حفظ کیفیت محصول تا ماهها
- سازگار با استانداردهای بهداشت جهانی
کاربردها و زمینههای استفاده
- کنسروها و غذاهای آماده: مانند کنسرو لوبیا، خورشتها، تنماهی
- آبمیوه و نوشیدنیها: افزایش عمر مفید بدون افزودنی
- سسها و رب گوجهفرنگی: جلوگیری از ترش شدن و تغییر رنگ
- محصولات لبنی پاستوریزه: مثل شیر استریل و خامه
۵. بسته بندی آنتیمیکروبیال
در این روش، از ترکیبات طبیعی مانند عصاره گیاهان، اسانسها یا نانوذرات فلزی استفاده میشود تا محیط داخل بسته ضدباکتری شود.
نمونه مواد طبیعی مؤثر:
- عصاره رزماری و آویشن
- اسانس دارچین و نعنا
- نانوذرات روی و نقره
کاربردها و زمینههای استفاده
- گوشت تازه و فرآوریشده: جلوگیری از رشد باکتری و بوی نامطلوب
- محصولات نانوایی: جلوگیری از کپکزدگی نان و شیرینی
- سبزیجات خردشده یا سالادهای آماده: افزایش ماندگاری و تازگی
- محصولات لبنی تازه: مانند ماستهای سنتی و دوغ طبیعی
نقش دستگاههای بسته بندی در کاهش مصرف مواد نگهدارنده
دستگاه بسته بندی وکیوم کابیندار
در دستگاه بسته بندی وکیوم کابیندار محصول بههمراه کیسه داخل محفظه (کابین) قرار میگیرد. در شروع چرخه، هوای داخل کابین و در نتیجه فضای داخل کیسه تخلیه میشود، سپس سیم یا نوار دوخت گرم شده، لبه کیسه را آببندی میکند و در پایان کابین به هوای بیرون برمیگردد. کیسه در حول محصول جمع شده و هیچ هوایی (یا مقدار بسیار کم) داخل بسته باقی نمیماند.
مناسب برای چه محصولاتی؟
گوشت تازه و منجمد، ماهی، فرآوردههای پروتئینی، پنیر، خشکبار، قهوه، ادویهها و هر محصولی که نیاز به حذف اکسیژن برای جلوگیری از اکسیداسیون یا رشد میکروبی دارد.
مزایا عملی
- حذف اکسیژن و کاهش رشد باکتری هوازی و جلوگیری از فساد.
- جلوگیری از سوختگی فریزر.
- بسته بندی جمع و مرتب جهت حملونقل و انبارش.
- کاهش مصرف مواد نگهدارنده.
نکات انتخاب و بهرهبرداری
- اندازه کابین باید با اندازه محصول/کیسه شما متناسب باشد؛
- قدرت و ظرفیت پمپ تعیینکننده سرعت چرخه است؛
- برای مایعات از برنامههای مخصوص یا کیسههای ایستاده استفاده کنید تا هنگام وکیوم بیرون نریزند؛
- نگهداری: تعویض روغن پمپ، نظافت کابین، تعویض سیم دوخت و واشرهای درب.
محدودیتها
برای اقلام خیلی ترد (مثل کراکر) یا خیلی تیز (استخوان) ممکن است نیاز به محافظ یا بسته بندی داخلی باشد؛ برای سبزیهای حساس که نیاز به جریان گاز دارند، MAP مناسبتر است.
دستگاه سیل وکیوم
چی هست و چگونه کار میکند؟
دستگاه سیل وکیوم مخصوص بسته بندی در ظروف آماده (ترِی) یا سینیهای یکبارمصرف طراحی شدهاند. محصول داخل ترِی قرار میگیرد، سپس فیلم لِید (lidding) روی ترِی قرار داده میشود؛ هوا بین فیلم و محتوا خارج شده یا با گاز مناسب جایگزین میشود و فیلم به لبه ترِی دوخته میشود. نوع skin-pack نیز فیلم را محکم دور محصول میکِشد و ظاهری شفاف و نمایشپذیر ایجاد میکند.
مناسب برای چه محصولاتی؟
غذاهای آماده (ready meals)، سالادها، سبزی خردشده، ساندویچها، فرآوردههای گوشتی در سینی، قطعات ماهی، پنیرهای برشخورده و هر محصولی که ظاهر و ارایه مناسب برای فروش سطحی اهمیت دارد.
مزایا عملی
- بسته بندی شکیل و قابل نمایش در ویترین؛
- امکان استفاده از MAP برای افزایش ماندگاری؛
- جلوگیری از نشت آب و آلودگی؛
- قابلیت بسته بندی در اندازهها و اشکال استاندارد.
- کاهش مصرف مواد نگهدارنده شیمیایی
نکات فنی و انتخابی
- مطابقت سایز طر.ف با قالب دستگاه.
- انتخاب فیلم مناسب (EVOH، PET+PE و غیره) بسته به میزان ماندگاری.
- اگر محصول سهبعدی است، گزینه skin-pack یا thermoforming بهتر است؛
- بررسی امکان افزودن ماژول تزریق گاز MAP یا سیستم کالیبراسیون برای آنالیز درصد O₂/CO₂.
دستگاه بسته بندی حرارتی
محصول در بسته کامل استریل میشود (برای کنسروها و پاکتهای استریل) تا ماندگاری طولانیمدت بدون نگهدارنده فراهم گردد.
کاربردها
- محصولات خشک و پودری: آرد، ادویه، شیرخشک، قهوه فوری، دمنوشها — با ماشینهای VFFS/HFFS و نوار دوخت.
- محصولات چندتایی و لیبلخور: شرینک پک برای بستهبندی چندتایی و محافظت در حملونقل.
مزایا عملی
- دوخت محکم و عایق در برابر رطوبت؛
- امکان ترکیب با تزریق نیتروژن برای جلوگیری از اکسیداسیون؛
- برای محصولات غذایی با عمر مصرفی متوسط تا طولانی مناسب است.
- کاهش مصرف مواد نگهدارنده
نکات فنی و عملیاتی
- تنظیم دما و زمان دوخت باید با نوع فیلم تنظیم شود؛
- برای پودرهای رطوبتگیر از بستههای لایهای با لایه مانع رطوبت و استفاده از سیلیکات یا پاکت خشک (desiccant) استفاده کنید؛
دستگاه بسته بندی با تزریق گاز
دستگاه بسته بندی با تزریق گاز با جایگزینی هوای داخل بسته با ترکیب گازی مخصوص (معمولاً نیتروژن بهعنوان پرکن، دیاکسیدکربن برای اثر ضدباکتری و در بعضی محصولات درصد کمی اکسیژن برای حفظ رنگ) محیط داخل بسته را طوری تنظیم میکند که رشد میکروبها کند یا متوقف شود و فرایند فساد به تعویق بیافتد.
اجزا و امکانات کلیدی
- منیفولد و کنترلر گاز؛
- مخلوطکن/متر جریان برای دقت در ترکیب؛
- نازلهای تزریق داخل کابین یا سر دوخت ترِی؛
- آنالایزر گاز برای کنترل درصد O₂/CO₂ پس از بستهبندی؛
- امکان استفاده از ژنراتور نیتروژن (PSA) برای تولید نیتروژن در محل.
مناسب برای چه محصولاتی؟
پنیر، سبزیجات بسته بندیشده، نان و شیرینی (جلوگیری از کپک)، سالادهای آماده و بسیاری از محصولات تازه.
مزایا عملی
- افزایش محسوس ماندگاری بدون افزودن مواد نگهدارنده؛
- حفظ بافت و رنگ طبیعی محصول؛
- گزینه عالی برای محصولات ویترینی که باید هم ظاهر و هم تازگی حفظ شود.
- کاهش مصرف مواد نگهدارنده شیمیایی
نکات تخصصی و ایمنی
- ترکیب گاز مناسب با محصول انتخاب میشود — هر محصول فرمول خاص خود را دارد؛
- استفاده از گازهای پزشکی/صنعتی خالص و شناسنامهدار الزامی است؛
- نیاز به کنترل کیفیت (آنالیز گاز پس از بستهبندی و تست نشت) برای جلوگیری از شکست در تضمین ماندگاری؛
- آموزش اپراتور بهخاطر کار با گازها و پر کردن درست ضروری است.
جمعبندی سریع: کدام دستگاه برای محصول شما مناسبتر است؟
- هدف: حداکثر ماندگاری برای محصولاتی که قابلیت وکیوم ندارند: MAP بههمراه کنترل زنجیره سرما استریلیزاسیون برای کنسرو و پاکتهای استریل
- محصولی با مایع/آب بالا(مواد پروتیینی) : وکیوم کابیندار
- محصول آماده برای ویترین (سالاد، وعده آماده) دستگاه سیل وکیوم یا دستگاه بسته بندی وکیوم اسکین پک
- محصول خشک/پودری (آرد، ادویه، قهوه) : بسته بندی حرارتی یا وکیوم کابین دار
اگر بسته بندی مطابق با نیاز محصول شما با دستگاه مناسب بسته بندی شود علاوه بر کاهش مصرف مواد نگهدارنده شیمیایی موجب بالا رفتن طول عمر محصول و همچنین کاهش هزینه ها خواهد شد.
مزایای اقتصادی کاهش مواد نگهدارنده شیمیایی
بسیاری از تولیدکنندگان تصور میکنند حذف یا کاهش مصرف مواد نگهدارنده باعث افزایش هزینه میشود، اما در واقع نتیجه معکوس دارد:
- افزایش اعتماد مشتریان و فروش بیشتر
- کاهش نیاز به آزمایشهای شیمیایی پرهزینه
- صادرات آسانتر به کشورهایی با استانداردهای سختگیرانه
- بهبود تصویر برند و جایگاه در بازار
جمع بندی
کاهش مصرف مواد نگهدارنده شیمیایی دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت برای سلامت انسان و محیط زیست است.
با بهرهگیری از روشهایی مانند بسته بندی وکیوم، MAP، بستهبندی حرارتی و آنتیمیکروبیال میتوان بدون افزودنیهای مضر، ماندگاری و کیفیت مواد غذایی را افزایش داد.
مجموعه بند و بس (Bandobas) با ارائه دستگاههای مدرن بسته بندی، همراه مطمئن تولیدکنندگانی است که به دنبال محصولی سالمتر، ماندگارتر و رقابتیتر هستند.
